تعلیم و تربیت اسلامی از دیدگاه استاد شهید مرتضی مطهری بر چند رکن اساسی مبتنی است. نخستین رکن تعلیم و تربیت اسلامی اهتمام به پرورش فکر و اندیشه آدمیان است. اسلام بر اصل مسئله علم آموزی و تعقل تأکید فراوانی کرده و علاوه بر آن درباره خصوصیات علمی که انسان ها باید در پی آموختن آن باشند نیز به تفصیل سخن گفته است.
تعلیم آن گونه که متفکران مسلمان سخن گفتهاند با «تعقل» متفاوت است. تعلیم جریان یکسویه ای از اطلاعات است از جانب معلم به سوی متعلم و در آن «ذهن متعلم چونان انباری است که یک سری اطلاعات در آن ریخته شود.» و او هیچ دخالتی در چند و چون و تقدم و تأخر آنها ندارد.
اما تعقل مبتنی است بر «پرورش و استقلال یافتن نیروی فکری متعلم و زنده شدن قوه ابتکار در او آن چنان که خود مستقلاً بتواند اطلاعات خامی را که از منابع گوناگون دریافت میکند. قوت گرفتن نیروی تعقل در وجود آدمی در نهایت او را تبدیل به یک مجتهد خواهد کرد و «اجتهاد واقعی نیز همین است که وقتی یک مسئله جدید که انسان هیچ سابقهای درباره آن ندارد، به او عرضه شد فوراً بتواند اصول را به نحو صحیح بر آن تطبیق کرده و نتیجه گیری نماید.»